ادعای «نقطه عطف در بازار کتاب» بس بزرگ است و محتاج نشانه و ادلّه؛ چراکه مخاطبان بدون اندکی درنگ، می‌پرسند: این مجموعه فرهنگی جدیدالتاسیس بر چه فلسفه‌ای شکل گرفته و کالبدش بر چه چارچوبی استوار است و سیمایش چه رنگ و لعابی دارد که خالقان آن مدعی هستند: «کاری است، کارستان»؟!
***
آن ایام که در برخی محلات اتاقکی بنا می‌شد و مردی کهنسال بر چهارپایه‌ای می‌نشست و گرداگردش را کتاب‌های گرد و غبار گرفته پر کرده بود؛ کتابفروشی یک «دکّان» بود.توسعه شهرنشینی به سراغ این دکّان هم آمد و غبارها از روی کتاب‌ها پاک شد و همچون دیگر صنف‌ها، کتابفروشان هم تمرکز یافتند و از حرفه‌ای تفنّنی یا ثانویه، خارج شدند و شغل اول و آخرشان شد. از سوی دیگر، بورس کتابفروشی در ابتدای خیابان انقلاب تهران برپا شد و گردهم آمدند.
بار دیگر، پس از جنگ بازسازی و تحولی دیگر در این عرصه رخ داد و در کنار تمرکز، «تکثر» متحدالشکل هم ظهور یافت. «موسسه شهر کتاب» به عنوان موسسه‌ای مستقل و غیردولتی متولد شد تا دسترسی به خرید کتاب را آسان و هر محله را صاحب کتابفروشی کند؛ البته نه همچون «دکّان» سابق. بلکه آن اصلاحات گذشته در بازار کتاب پا بر جا ماند و فقط کتابفروشی‌هایی شبیه به کتابفروشی‌های انقلاب، در سرتاسر تهران دیده شد.
دسترسی آسان به خرید کتاب، وسعت محل فروش، تنوع و جامعیت نسبی عناوین کتاب‌ها کنار عرضه برخی محصولات فرهنگی از ممیزه‌های شعبه‌های شهر کتاب بود. این کتابفروشی‌ها دیگر همچون همتایان گذشته خود نبودند؛ غبارها بر سیمای کتاب‌ها دیده نمی‌شد، عناوین فقط بر اساس سلیقه صاحبان کتابفروشی‌ها تعیین نمی‌شد، مکانشان کوچک و پاتوق رفقای صاحب مغازه نبود و البته در یک محل هم تجمیع نشدند. بلکه فروشگاهی برای اهالی فرهنگ هر منطقه بود تا نیازهای فرهنگی خود را برطرف کنند. از این رو، چینش و گزینش کالاها بر اساس نیازسنجی از اهالی منطقه صورت می‌گرفت.
اکنون با توجه به تجربه 15 ساله موسسه شهر کتاب، فروشگاهی طراحی و برپا شده که گامی دیگر در عرصه تحول در بازار کتاب برداشته شده است. این بار، تمامی ویژگی‌های مثبت در تاریخچه کتابفروشی‌ها به کار می‌آید و بر آن، برنامه‌های دیگر افزوده می‌شود تا این مجموعه «نهاد» شود.
فروشگاه مرکزی شهر کتاب را می‌توان یک «نهاد فرهنگی» نامید؛ چراکه:
1- پاسخگوی تمامی نیازهای مخاطبان با توجه به تنوع سلیقه، سن، دانش، تحصیلات و علایق است. در یک نهاد می‌توان همه این نیازها را برآورده کرد و آنان را زیر یک چتر قرار داد.
2- این فروشگاه فقط محلی برای خرید کتاب یا کالاهای فرهنگی نیست، بلکه مکانی برای سرگرمی، تفریح، گفت‌وگوهای دوستانه یا خانوادگی، نمایش و عرضه آثار هنری و موزه‌ای برای آثار قدیمی مکتوب است. همچنین بخش‌هایی رفاهی برای ساعت‌ها حضور مخاطبان، در نظر گرفته شده است. در یک نهاد می‌توان مجموعه فعالیت‌ها را به تصویر کشید و فرهنگ را در سه بعد به نمایش گذاشت.
3- راه‌اندازی این فروشگاه، همچون برخی کتابفروشی‌ها تفننی نیست، بلکه می‌تواند با نگرشی اقتصادی قابل توجیه باشد و از آینده‌ای سودآور نوید دهد. اینگونه است که قابلیت نهاد شدن را دارد، والا نهادی که بدون پشتوانه مستقل اقتصادی گام بر دارد، پس از مدتی رو به افول و نابودی خواهد رفت. نهاد باید دارای ثبات اقتصادی باشد که این فروشگاه اینگونه است و توانسته یا می‌تواند سطح یک کتابفروشی عادی را به یک نهاد اقتصادی ارتقا دهد.
4- نهاد قدرتمند و اصیل خانواده همواره برای ثبات، تکامل و ارتقای فرهنگی و علمی نیازمند نهادهای دیگر؛ همچون نهاد مدرسه، نهاد مذهب و... است. این فروشگاه می‌تواند نهادی جذاب و تحول‌آفرین و از سوی دیگر، کانونی برای گفت‌وگو میان اعضای خانواده باشد. اطلاعات فرهنگی نهفته در آن، عاملی جهت نزدیک شدن اعضای خانواده به یکدیگر و پر کردن شکاف نسلی می‌شود. مجموعه اطلاعات درباره کتاب‌ها و کالاهای فرهنگی (به عنوان بستر تئوریک تمامی حوزه‌ها) می‌تواند محور مشترکی برای گفت‌وگو میان نسل پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها تا نوه‌ها باشد و جهت تحکیم نظام فرهنگی خانواده‌ها به کار آید و میدانی جدید برای همگرایی میان آنان فراهم کند.
***
فروشگاه مرکزی شهر کتاب نه‌تنها در ساختار سازمانی کتابفروشی‌ها تحول‌آفرین است و تاریخچه این بازار را با نقطه عطفی دیگر روبه‌رو کرده است، بلکه در ظاهر و نما هم توانسته نو و خلاقانه به نظر رسد تا نتایج ذکرشده را تقویت کند. جذابیت بصری و استفاده از دکوراسیون زیبا و همچنین به‌کارگیری استانداردهای جهانی در عرضه کتاب مشخصه‌هایی است که خود سرفصل جدیدی را می‌طلبد و بیشتر با حضور در آن یا مشاهده گزارش‌‌های تصویری قابل ارزیابی است.
این ویژگی‌ها به همراه تنوع کالاها و طبقه‌بندی منظم آن (کتاب‌های بزرگسالان، کتاب‌های داخلی و خارجی، کتاب‌ها و کالاهای آموزشی- تفریحی کودک و نوجوان، آرشیو نشریات قدیمی، نوشت‌افزارها، کالاهای شنیداری و دیداری و ... ) میزان رشد و تثبیت این نهاد نوپا را شتاب می‌بخشد و اعضا و مخاطبان آن را گسترده می‌کند.اکنون می‌توان بر این گزاره پای فشرد که فروشگاه مرکزی شهر کتاب خالق نقطه عطفی در بازار کتاب است و می‌تواند الگویی موفق و موثر برای آتیه این عرصه باشد.
*فروشگاه مرکزی شهر کتاب واقع در خیابان شریعتی (بالاتر از مطهری) قرار است، دوم اسفند 89 (دوشنبه) روز میلاد حضرت رسول اکرم (ص) به صورت رسمی با سخنرانی شهردار تهران وحضور برخی از اصحاب فرهنگ به صورت رسمی افتتاح شود
